Từ vũ khí hạt nhân đến trí tuệ nhân tạo, Trung Quốc đang tìm cách thiết lập những luật lệ toàn cầu mới.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. 

Sách trắng mới được Trung Quốc công bố về kiểm soát vũ khí, giải trừ quân bị và không phổ biến vũ khí hạt nhân ra đời vào thời điểm biến động chiến lược sâu sắc. Tài liệu này không chỉ là bản cập nhật kỹ thuật về chính sách, mà còn là một cử chỉ chính trị – một nỗ lực định hình trật tự thế giới mới nổi trong bối cảnh đa cực không còn là lý thuyết và sự cạnh tranh Mỹ-Trung ngày càng định hình toàn cầu. Mặc dù được trình bày bằng ngôn ngữ hợp tác và ổn định, sách trắng này rõ ràng mang tính chiến lược: Trung Quốc đang đặt ra các nguyên tắc riêng cho việc kiểm soát vũ khí trong thế kỷ 21, nhằm mục đích vừa biện minh cho con đường hiện tại vừa định hình kỳ vọng quốc tế trong tương lai.

Điều nổi bật nhất không phải là bất kỳ tuyên bố riêng lẻ nào, mà là cấu trúc tổng thể của sách trắng. Nó kết hợp các chủ đề hạt nhân truyền thống với một tầm nhìn toàn diện về an ninh bao trùm không gian vũ trụ, không gian mạng, trí tuệ nhân tạo và những nền tảng công nghệ cho các cuộc xung đột trong tương lai. Nó đặt ra nghi ngờ về các liên minh quân sự của Mỹ, đặt câu hỏi về tính công bằng của các yêu cầu kiểm soát vũ khí hiện có và liên kết cách tiếp cận của Trung Quốc với một chương trình nghị sự rộng lớn hơn về quản trị toàn cầu.

Trong nhiều năm qua, Washington đã gây sức ép lên Bắc Kinh để tham gia các cuộc đàm phán kiểm soát vũ khí ba bên với Mỹ và Nga, lập luận rằng năng lực hạt nhân ngày càng tăng của Trung Quốc sẽ làm mất ổn định cán cân chiến lược nếu không được kiểm soát bằng một hình thức nào đó có thể kiểm chứng được. Tổng thống Mỹ Donald Trump đã biến điều này thành yêu cầu trọng tâm, khẳng định rằng các thỏa thuận hạt nhân trong tương lai sẽ không hoàn chỉnh nếu thiếu sự tham gia của Trung Quốc. Bắc Kinh đã bác bỏ ý tưởng này ngay lập tức, gọi đó là “không công bằng, vô lý và không thực tế”. Lời lẽ đó vang vọng rõ ràng trong sách trắng mới.

Tài liệu này hệ thống hóa lại lý do tại sao Trung Quốc tin rằng họ không nên được coi là đối thủ ngang hàng với hai cường quốc hạt nhân lớn nhất thế giới. Nó nhấn mạnh “răn đe tối thiểu”,  “không sử dụng vũ khí hạt nhân trước” và “kiềm chế tối đa” về quy mô kho vũ khí – những lập trường mà Trung Quốc đã tuyên bố trong nhiều thập kỷ nhưng nay được thực hiện với mạnh mẽ hơn. Bằng cách lồng ghép những điểm này vào một câu chuyện rộng lớn về sự công bằng và bình đẳng, Bắc Kinh đang cố gắng thay đổi nền tảng ngoại giao. Thông điệp rất rõ ràng: Trung Quốc sẽ không bị ép buộc tham gia vào các cuộc đàm phán được xây dựng dựa trên các giả định hoặc sở thích của các đối thủ.

Đồng thời, sách trắng sử dụng giọng điệu gần như không trực tiếp nêu tên Mỹ. Thay vào đó, nó cảnh báo về việc “một số quốc gia” mở rộng kho vũ khí, triển khai tên lửa ra tiền tuyến, tăng cường liên minh và điều chỉnh học thuyết hạt nhân theo những cách gây bất ổn. Chiến thuật này giúp duy trì khả năng phủ nhận về mặt ngoại giao trong khi không để lại nhiều nghi ngờ về đối tượng mà nó hướng đến. Nó cũng mang lại sự nhất quán cho câu chuyện của Trung Quốc: Tự nhận mình đứng trên lập trường đạo đức cao hơn trong khi miêu tả Mỹ là nguồn gốc của sự bất ổn.

Ẩn chứa trong ngôn từ của sách trắng là sự thất vọng ngày càng tăng đối với quan hệ đối tác an ninh Mỹ-Nhật. Những đề cập đến việc mở rộng triển khai lực lượng ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương, tăng cường các liên minh khu vực và điều chỉnh lập trường hạt nhân đều cho thấy chương trình nghị sự Mỹ-Nhật đang thay đổi. Khi Washington và Tokyo tăng cường hợp tác phòng thủ tên lửa, tích hợp các khả năng tấn công tiên tiến hơn và liên kết chặt chẽ hơn về vấn đề răn đe, Bắc Kinh lại nhìn thấy sự bao vây hơn là sự ổn định.

Đối với công chúng toàn cầu, cách diễn đạt của Trung Quốc phục vụ hai mục đích. Thứ nhất, nó sử dụng lịch sử – khéo léo nhắc đến kỷ niệm 80 năm kết thúc Thế chiến II và cuộc xâm lược của Nhật Bản – để định vị mình như người bảo vệ nền hòa bình và trật tự hậu chiến đã khó khăn lắm mới giành được. Thứ hai, nó mô tả sự hợp tác quốc phòng giữa Mỹ và Nhật Bản như một động lực gây bất ổn. Chiến lược hùng biện này không nhằm vào Washington hay Tokyo, những nơi sẽ bác bỏ nó, mà nhằm vào cộng đồng quốc tế rộng lớn hơn mà Trung Quốc hy vọng thuyết phục rằng an ninh khu vực châu Á - Thái Bình Dương không nên chỉ được định hình bởi các liên minh với Mỹ.

Phần về hạt nhân trong văn bản của Trung Quốc được soạn thảo rất cẩn thận. Nó nhắc lại những lập trường đã quen thuộc với những người thực thi kiểm soát vũ khí – không sử dụng trước, không triển khai ở nước ngoài và chỉ đảm bảo khả năng tối thiểu cần thiết. Đây là sự tiếp nối, nhưng là sự tiếp nối có mục đích: Văn bản này sử dụng những điểm này như một đòn bẩy ngoại giao.

Bằng cách nhấn mạnh tính dễ dự đoán và ổn định, Bắc Kinh phát đi tín hiệu về độ tin cậy tới một thế giới đang lo ngại về nguy cơ chiến tranh hạt nhân. Điều này có chức năng thứ hai, mang tính chiến thuật hơn: Nó củng cố lập luận của Trung Quốc rằng nước này chưa nên bị xếp chung nhóm với Mỹ và Nga, những quốc gia sở hữu kho vũ khí khổng lồ hơn nhiều, điều này biện minh cho trách nhiệm giải trừ quân bị đặc biệt của họ. Về bản chất, Trung Quốc lập luận rằng sự bất bình đẳng chiến lược vẫn là một thực tế trong đời sống quốc tế - và kiểm soát vũ khí phải phản ánh điều đó.

Tất nhiên, lập luận này còn có một khía cạnh khác. Trung Quốc đang tăng cường lực lượng hạt nhân, mở rộng các hầm chứa tên lửa và phát triển các hệ thống phóng mới. Việc gọi lập trường của họ là "răn đe tối thiểu" có thể sớm trở nên thiếu thuyết phục. Nhưng mục tiêu của Bắc Kinh ở đây không phải là sự minh bạch về số lượng; mà là sự bảo vệ về mặt truyền thông. Bằng cách khẳng định rằng kho vũ khí của mình vẫn dựa trên sự kiềm chế, Trung Quốc nhằm mục đích chủ động làm chệch hướng những lời chỉ trích khi họ tiếp tục hiện đại hóa.

Điểm mấu chốt khiến sách trắng trở nên thực sự mang tính tiên phong – và có ý nghĩa chính trị – là cách nó đề cập đến không gian vũ trụ, không gian mạng và trí tuệ nhân tạo. Đây không chỉ đơn thuần là những vấn đề bổ sung; chúng tạo thành cốt lõi tư tưởng trong tầm nhìn an ninh hướng tới tương lai của Trung Quốc.

Bắc Kinh coi những lĩnh vực này là tiền tuyến mới nổi của cuộc cạnh tranh chiến lược và cho rằng chúng cần được quản lý khẩn cấp. Điều này phù hợp chặt chẽ với lập trường của Trung Quốc tại các diễn đàn quốc tế khác: Thúc đẩy các chuẩn mực do Liên Hợp Quốc đặt làm trung tâm nhằm hạn chế việc sử dụng các công nghệ này cho mục đích quân sự, đồng thời nhấn mạnh sự phát triển hòa bình.

Động cơ đằng sau không chỉ đơn thuần là lòng vị tha. Trung Quốc đang nhanh chóng đạt được những thành tựu trong chính những công nghệ sẽ định hình quyền lực tương lai. Bằng cách sớm ủng hộ các khuôn khổ quản trị mạnh mẽ, nước này tìm cách tác động đến quá trình xây dựng luật lệ trước khi Mỹ và các đồng minh củng cố vị thế thống trị.

Đây là một trong những tín hiệu rõ ràng nhất của bài báo: Trung Quốc dự định đóng vai trò chủ đạo trong việc định hình các quy tắc của chiến tranh thế hệ tiếp theo. Nước này coi các công nghệ mới nổi không chỉ đơn thuần là công cụ, mà còn là đấu trường nơi quyền lực chính trị được đàm phán.

Một trong những chủ đề quan trọng nhất xuyên suốt sách trắng là khát vọng của Trung Quốc không chỉ trở thành một bên tham gia vào quản trị toàn cầu, mà còn là người định hình nó. Tài liệu này liên tục nhấn mạnh sự công bằng, tính toàn diện và vai trò của Liên Hợp Quốc – ngôn ngữ nhắm đến các quốc gia thuộc khu vực Nam bán cầu, những quốc gia thường bị loại trừ khỏi cấu trúc an ninh do phương Tây thiết kế.

Bằng cách tự định vị mình là người bảo vệ "an ninh bất khả phân", Trung Quốc đang ve vãn các nước đang phát triển, ngụ ý rằng các chế độ kiểm soát vũ khí phương Tây ưu tiên kẻ mạnh và kìm hãm kẻ yếu. Chiến lược rất rõ ràng: Xây dựng các liên minh chuẩn mực nhằm củng cố tính hợp pháp của Bắc Kinh với tư cách là người thiết lập luật lệ toàn cầu.

Sách trắng mới của Trung Quốc không phải là một văn kiện chính sách thụ động. Đó là một tuyên bố chiến lược: một nỗ lực nhằm định hình lại kiểm soát vũ khí theo những điều khoản phản ánh lợi ích, tham vọng và thế giới quan của Trung Quốc. Nó chống lại kỳ vọng của Mỹ, thách thức an ninh dựa trên liên minh, thúc đẩy mô hình quản trị lấy Liên Hợp Quốc làm trung tâm và khẳng định chủ quyền trong các lĩnh vực công nghệ mới nổi.

Việc thế giới có chấp nhận cách nhìn nhận này hay không lại là một câu hỏi khác. Washington và Tokyo sẽ coi đó là một luận điệu tự phục vụ hơn là sự kiềm chế. Nhiều nước đang phát triển có thể thấy một đối tác đang chống lại sự thống trị của phương Tây. Trong khi đó, phần còn lại của thế giới sẽ phải đối mặt với một thực tế ngày càng rõ ràng: Tương lai của kiểm soát vũ khí sẽ không còn chỉ được đàm phán ở Washington và Moscow, mà trong một đấu trường địa chính trị rộng lớn hơn, nơi Trung Quốc ngày càng tự tin, quyết đoán và sẵn sàng dẫn đầu.